به گزارش خبرنگار خبرگزاری «حوزه»، در سالگرد شهادت استاد شهید مرتضی مطهری، در مورد زندگی و اندیشه های آن اسلام شناس کم نظیر پرسشهایی مطرح است. پاسخ برخی از آن پرسشها که در گفتگوی حاضر با حجت الاسلام خردمند پژوهشگر علوم اسلامی، انعکاس یافته، شاید بتواند روزنه ای به روشنایی بگشاید و ما را به سوی اندیشیدن بیشتر و زندگی بهتر بکشاند.
- چه ابعادی از شخصیت استاد شهید برای نسل جوان معاصر هنوز هم مهمّ و آموزنده است؟
در واقع، اندیشیدن و تأمّل در چگونگی زندگی و آثار و اندیشه های استاد شهید مطهری از ابعاد گوناگون علمی، معنوی، اجتماعی و ... می تواند برای همگان سودمند و درس آموز باشد. به عنوان مثال، یکی از جلوه های اخلاص و مسئولیت پذیری شهید مطهری این است که ایشان رضای خدا را بر خواهشهای نفسانی ترجیح داد و کتابی بسیار سودمند ولی به ظاهر غیرعلمی و ساده نوشت به نام "داستان راستان" و از ملامت سطحی نگران نهراسید و به پیشنهادهای دنیایی، هیچ اعتنایی نکرد. آری استاد شهید، دیدگاه ظاهربینان را مورد نقادی قرار داد و حکیمانه شعر عبرت انگیز خواجه نصير الدين طوسى را یادآور شد که:
افسوس كه آنچه بردهام باختنى است * بشناختهها تمام نشناختنى است
برداشتهام هر آنچه بايد بگذاشت * بگذاشتهام هر آنچه برداشتنى است
و بعد در مقدمه كتاب "داستان راستان" از آن سخن و پيشنهاد ناروا به عنوان يك بيمارى اجتماعى نام برد و آنگاه افزود: "... حتما همانطور كه عدهاى كسر شأن خود مىدانند كه كتابهاى ساده- هرچند مفيد باشد- تأليف كنند، عدهاى هم خواهند بود كه كسر شأن خود مىدانند كه دستورها و حكمتهايى كه از كتابهاى ساده درك مىكنند به كار ببندند!" (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (داستان راستان(1 و 2))، ج18، ص 191.)
و خدای کریم به کتاب داستان راستان که خالصانه و عالمانه نوشته شده بود، برکت و محبوبیت بخشید و آن را در روزگار تاریکی و حیرت، مشعلی برای رهایی و هدایت قرار داد. گفتنی است که با تصویب شوراى نويسندگان راديو، در ماه رمضان 1342 ش. برنامه ای بر اساس کتاب داستان راستان ساخته و پخش شد که مورد استقبال مردم نیز واقع گردید. (بنگرید به مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (داستان راستان(1 و 2))، ج18، ص 349- 350.)
- حکمت توجه فوق العاده امام خمینی به اندیشه ها و آثار استاد مطهری چیست؟
واقعیت آن است که بسیاری از عالمان ربانی و اندیشمندان اسلامی هر کدام در زمان خود و متناسب با مخاطبانشان توانسته اند به موفقیت هایی در نشر و تعمیق باور به اندیشه های ناب اسلامی دست یابند ولیکن درصد موفقیت ها البته یکسان نیست و در این میان می توان گفت که یکی از موفقترین آنان در دوران معاصر، استاد شهید مطهری است که توانست پیام های آسمانی قرآن کریم را با بیانی روشن و استدلالی خردپذیر و بدور از خرافات تبیین کند و به دفاع عالمانه از آن بپردازد.
و البته حضرت امام خمینی خودش نیز به این پرسش پاسخ داده و در پیام استثنایی و بی نظیرش به مناسبت شهادت استاد شهید چنین نوشته است: "... تسليت در شهادت شخصيتى كه عمر شريف و ارزنده خود را در راه اهداف مقدس اسلام صرف كرد و با كجرويها و انحرافات مبارزه سرسختانه كرد، تسليت در شهادت مردى كه در اسلامشناسى و فنون مختلفه اسلام و قرآن كريم كم نظير بود. ... و تبريك در داشتن اين شخصيتهاى فداكار كه در زندگى و پس از آن با جلوه خود نورافشانى كرده و مىكنند. ... مطهرى كه در طهارت روح و قوّت ايمان و قدرت بيان كم نظير بود، رفت و به ملأ اعلى پيوست، لكن بدخواهان بدانند كه با رفتن او شخصيت اسلامى و علمى و فلسفىاش نمىرود." (صحيفه امام، ج7، ص 178- 179.)
- عظمت استاد شهید مطهری در کجا بیشتر آشکار شده است؟
از جمله مواردی که در آن بزرگی استاد شهید بیشتر جلوه کرده، نقادی های او است. انتقاهای استاد مطهری فقط نسبت به دیدگاه های دشمنان نبود بلکه او در هر جایی، کژی و ناراستی می دید، منصفانه انتقاد می کرد. به عنوان مثال، استاد در آخرین اثر قلمی اش یعنی در کتاب مقدّمهاى بر جهانبينى اسلامى، در بخش انسان در قرآن بحث آگاهی های انسان را مطرح کرده و تأکید کرده است که "آگاهان جهان، عيب اساسى كه بر فرهنگ و تمدّن غربى گرفتهاند اين است كه اين فرهنگ، فرهنگ جهانآگاهى و خود فراموشى است. انسان در اين فرهنگ به جهان آگاه مىگردد، و هر چه بيشتر به جهان آگاه مىگردد بيشتر خويشتن را از ياد مىبرد. راز اصلى سقوط انسانيّت در غرب همينجاست." (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (انسان در قرآن)، ج2، ص 305.) و بعد خودآگاهى شناسنامهاى و يا خودآگاهى بيولوژيكى را مجازى و غيرواقعى دانسته و آنگاه هشت نوع خودآگاهی حقیقی ذکر کرده است به این ترتیب: 1-خودآگاهى فطرى 2-خودآگاهى فلسفى 3-خودآگاهى جهانى 4-خودآگاهى طبقاتى 5-خودآگاهى ملى 6-خود آگاهى انسانى 7-خودآگاهى عرفانى 8-خودآگاهى پيامبرانه. و سرانجام، استاد، برترین خودآگاهی را خودآگاهى پيامبرانه دانسته و نوشته است: "آنچه براى روشنفكر هدف است براى پيامبر منزلى از منازل است كه خلق را از آنجا عبور مىدهد، همچنان كه آنچه عارف مدّعى است، در سر راه پيامبر قرار دارد." (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (انسان در قرآن)، ج2، ص 322.) اگر در این مطالب دقت کنیم، می یابیم که دیدگاه استاد شهید، بسی برتر از پندارهای روشنفکران است و حتی اسیر تبلیغات عرفانی نیز نیست.
سخت شگفت آور است و هزار افسوس که برخی از مسلمانان چنان شیفته عارفان شده اند که اشتباهات نظری و یا بدعتهای عملی آنان را نمی بینند و یا به توجیه و "سفیدنمایی" می پردازند! در صورتی که "سیاه نمایی" و "سفیدنمایی" هر دو، افراط و خلاف واقع است و نادرست. اکنون بیندیشیم و از استاد شهید، آزاداندیشی بیاموزیم. چون استاد شهید، خداپرست و آزاد بود و بت پرست و اسیر نبود، توانست به آسیب شناسی عرفان اسلامی بپردازد و انحراف هایی بس بزرگ را کشف کند و با شجاعت علمی و روحیه حقیقت جویی چنین بگوید:
" ... در مكتب عرفان يك چيزهايى تحقير شده است كه اسلام با آن تحقيرها موافق نيست و به همين دليل انسان كامل عرفان، انسان نيمه كامل است. ..." (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (انسان كامل)، ج23، ص 207.) آنگاه استاد شهید برخى از اشكالات مكتب عرفان در بحث انسان کامل را توضیح داده که عبارت است از 1- تحقير عقل 2- درون گرايى مطلق و 3- نفس كُشى. (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (انسان كامل)، ج23، ص 207- 246.) او روشن و آشکارا گفته است: "... در ادبيات صوفيانه ما، در مسئله جهاد نفس آنچنان پيش رفتهاند كه ضمناً عزت و كرامت نفس هم پايمال شده است و وقتى با معيار اسلام بسنجيم، بايد اين قسمت را اصلاح كنيم." (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (انسان كامل)، ج23، ص 246.)
- رمز موفقیت و محبوبیت استاد چیست؟
البته پاسخ کافی به این پرسش ارزشمند، مجالی وسیع می طلبد ولیکن به صورت مختصر می توان به عواملی اشاره کرد مانند عامل اساسی اخلاص که مطلبی درباره آن عرض شد. عامل دیگر حساسیت نسبت به فرهنگ جامعه و ورود شجاعانه و حکیمانه در مباحث بود. به عنوان مثال ایشان در بهمن سال 1350 شمسى به نقد یک فیلم مغرضانه پرداخت و مقاله ای برای نقادی آن نوشت به نام "در پیرامون محلل" و در آن برخی از معارف ناب اسلامی را تبیین کرد. استاد از جمله چنین نوشته است:
" ... طلاق از نظر اسلام «حلال مبغوض» است. ... طلاق حلال مبغوض است يعنى چه؟ يعنى در عين اينكه در حد يك حرام منفور و مبغوض است، اسلام مانع اجبارى در جلو آن قرار نمىدهد و اين خود از يك فلسفه كلى در نظام خانوادگى ريشه مىگيرد كه مورد توجه اسلام است. از نظر اسلام علقه زوجين يك علقه طبيعى است و مكانيسم خاص دارد. علاقه زوجين به يكديگر با اينكه طرفينى است به اين شكل است كه از جانب مرد آغاز مىشود و علاقه زن به مرد از نوع پاسخگويى است. به همين جهت مقام زن در محيط خانوادگى مقام يك محبوب و مراد است. ... زنى كه به زور قانون به مرد تحميل شده باشد حالت امام جماعتى را دارد كه اهل محل به او ارادتى نمىورزند و او با زور پاسبان مىخواهد خود را مقتداى مردم كند. ... اين است كه طلاق از نظر اسلام در عين اين كه سخت مبغوض و منفور است حلال است؛ يعنى آنجا كه تدابير مختلف براى بقاى علقه زوجين مفيد نيفتاده چارهاى نيست جز طلاق. ... يكى از تدابير اسلام براى جلوگيرى از طلاق كه از طريق عاطفه به كار برده و در حقيقت نوعى مجازات است، قانون محلل است. ..." (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج 30، ص 53- 54.)
کدامیک از آثار استاد شهید برای عموم مردم و نسل جوان مفیدتر است؟
به تعبیر امام خمینی همه آثار استاد مطهری بدون استثناء خوب و سودمند است ولی اگر قرار بر گزینش چند اثر از مجموعه آثار ایشان باشد، اینجانب کتابهای ذیل را پیشنهاد می دهم: داستان راستان – مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی – سیری در نج البلاغه – آزادی معنوی – مسأله حجاب – نظام حقوق زن دراسلام - حماسه حسینی – آشنایی با قرآن.
